Charcot: één naam, drie realiteiten... en een 200-jarige erfenis

Er heerst vaak verwarring tussen de ‘ziekte van Charcot’ (amyotrofische laterale sclerose), de Charcot Stichting (die het onderzoek naar multiple sclerose ondersteunt) en de man achter die naam: Jean-Martin Charcot. In november 2025 vieren we zijn 200e geboortedag. Naar aanleiding daarvan geven we graag weer een gezicht aan deze bekende en geniale, maar in menig opzicht omstreden neuroloog.

Jean-Martin Charcot werd in 1825 geboren in Parijs en behoort tot de grondleggers van de moderne neurologie. Hij was vooral de eerste die multiple sclerose erkende als een volwaardige ziekte, in een tijd waarin de sterk wisselende symptomen ervan vaak aan andere stoornissen werden toegeschreven. In Salpêtrière stelde hij in 1868 voor het eerst een diagnose van multiple sclerose bij een nog levende patiënte, dankzij een nauwkeurige klinische observatie, die na haar overlijden werd bevestigd door de autopsie. Hij beschreef nauwgezet de histologische kenmerken van de ziekte, die tot uiting kwamen in de bekende demyeliniserende plaques in de hersenen en het ruggenmerg, en maakte zelf heel precieze schetsen van deze letsels, die in sommige medische werken nog steeds gebruikt worden. Deze benadering, waarin hij levende geneeskunde combineerde met postmortale observatie, vormde een keerpunt in de geschiedenis van de neurologische aandoeningen.

De context zelf van Salpêtrière verklaart deze evolutie. Het was toen niet alleen een ziekenhuis, maar ook een stad in de stad: een plaats waar mensen werden verzorgd, maar ook opgesloten. Duizenden vrouwen werden er om medische, sociale of morele redenen opgenomen. Jean-Martin Charcot ontwikkelde er een klinische methode op basis van nauwgezette waarnemingen, in een omgeving waar de psychiatrie nog in haar kinderschoenen stond en vaak gepaard ging met waardeoordelen. Hij tekende, fotografeerde en rangschikte de symptomen zoals dat gebeurde met specimens. Op die dubbelzinnige plek ontstond een wetenschappelijke revolutie, die het midden hield tussen medische vooruitgang en institutionele onderdrukking.

Als we echter over wetenschappelijke vooruitgang willen praten, moeten we ook de schemerzones daarvan belichten. In Salpêtrière werden de patiëntes, vaak arme vrouwen, opgenomen zonder echt hun toestemming te hebben gegeven. Er werden hen namelijk stoornissen toegedicht die destijds werden omschreven als ‘hysterie’, en ze werden geregeld opgevoerd tijdens de bekende ‘dinsdaglessen’ van de neuroloog. Hypnose, stuiptrekkingen, ‘theatrale’ houdingen: deze demonstraties lokten studenten en intellectuelen uit heel Europa. Onder hen: Freud, Babinski en Gilles de la Tourette.

Deze openbare sessies, die lang werden voorgesteld als onderwijs, zouden vandaag niet meer door de beugel kunnen. Ze tonen hoe de samenleving destijds kwetsbare vrouwen behandelde: als bezienswaardigheden, lichamen om te bestuderen, te controleren en te vertonen. 

Zijn grote wetenschappelijke invloed belet niet dat we de herinnering aan de patiëntes die in dat proces als een instrument werden beschouwd, levendig moeten houden. Hij effende het pad voor een neurologie die steunt op observatie, classificatie en pathologische anatomie. Hij beschreef amyotrofische laterale sclerose (ALS), in Franstalige landen bekend als ‘maladie de Charcot’, een term die soms tot verwarring leidt met MS, en leidde generaties van artsen op. Hij bracht ook geneeskunde en zuivere wetenschap dichter bij mekaar, in een tijd waarin geestesziekten nog vaak onder de noemer ‘religieus’ of ‘judiciair’ vielen.

Charcot beschreef ook primitieve laterale sclerose en locomotore ataxie (verbonden aan tertiaire syfilis), en verschafte mee een beter inzicht in epilepsie, de ziekte van Huntington of taalstoornissen. Hij vond als een van de eersten dat bepaalde neurologische aandoeningen een organische in plaats van spirituele of morele oorsprong hadden, waarmee hij de grondslag legde van een rationele geneeskunde van het zenuwstelsel.

Twee eeuwen later kijken we met gemengde gevoelens naar zijn complexe erfenis: de geneeskunde zette met hem grote stappen vooruit, maar er waren ook praktijken die voor onbehagen zorgden en tot nadenken stemden. Enkel door naar het totaalplaatje te kijken, kunnen we vooruitgang blijven boeken op ethisch en wetenschappelijk vlak.

Al bijna 40 jaar lang leeft deze naam verder in de Charcot Stichting, die in België haar steun verleent aan onderzoek(st)ers die meer inzicht verschaffen in multiple sclerose.

Zij verrichten nauwgezet onderzoek met maar één doel: de ziekte overwinnen en het leven van de patiënten verbeteren.

Die weg leggen wij niet alleen af. Uw steun, uw vertrouwen en uw engagement zijn essentieel. Bedankt dat u bij ons hoort.